On Air Perspective Phil Gawne | Noon - 1:00pm

Traa dy Liooar, 26oo Toshiaght Arree 2024

Meeryn ass Traa dy Liooar, Jelune 26oo Toshiaght Arree 2024

Haink fogrey Jecrean dy row Oltey yn Chiare as Feed son Connaghyn, Julie Edge, currit magh chelleeragh ass yn oik eck myr Shirveishagh Ynsee, Spoyrt as Cultoor. She Oltey yn Chiare as Feed son Garff, Daphne Caine, t'er ny phointeil da'n oik.

Haink Bnr Edge stiagh 'syn oik Jerrey Fouyir 2021. Ta'n Ard Shirveishagh Alfred Cannan cur coontey jeh shoh myr 'caghlaa strateishagh ec mean yn imbagh'. T'eh gra dy by vie lesh cur booise firrinagh da Bnr Edge son yn obbyr creoi eck ayns yn daa vlein dy lieh, as t'eh gra dy row earroo dy ghoolaneyn fo'n Rheynn 'sy traa shen as dy ren Bnr Edge rieau gymmyrkey ee hene lesh jeadys, lesh ooashlid as lesh currym lajer. 

Ta Mnr Cannan gra dy vel eh credjal dy vel shoh yn traa cooie dy yannoo y caghlaa shoh as dy ghoaill stiagh reayrt noa ayns Coonceil ny Shirveishee. T'eh gra dy vel feme ersyn jannoo cormid eddyr goll er lesh caaghyn as goaill stiagh aghtyn noa dy smooinaghtyn choud's ta'n lught-reill shirrey cooilleeneyn ny deanyn echey bentyn da Plan yn Ellan as yn Strateish Tarmaynagh.

Ta Mnr Cannan gra, er-lesh dy row eh rieau cleeir lesh dy chooilley pheiagh tra ren ad seose Coonceil ny Shirveishee 'sy vlein 2021, nagh beagh pointeilyssyn beayn v'ayn rish queig bleeaney, as dy vod dy chooilley pheiagh agh soie sheese as fakin saase cadjin v'ayn. T'eh gra dy row rieau y barel dy jinnin goaill ayns laue baght strateishagh lieh-raad trooid yn imbagh jeh'n Choonceil, as dy vel kuse dy chaghlaaghyn dooghyssagh ayns yn chubbyl dy vleeaney shoh chaie as fys orroo ec dy chooilley pheiagh. 

Ta Mnr Cannan gra dy vel Bnr Edge er n'yannoo dy mie, cur stiagh ymmodee undinyn as er chur reddyn stiagh 'syn ynsagh rere nyn Plan yn Ellan, agh gollrish dy chooilley skimmee leeideilagh ayns aght erbee dy vel feme er freayll rish caghlaa as lhiassaghey, as er-lesh dy vel shoh yn traa kiart nish son Daphne Caine dy heet stiagh ayn nish, as dy vel shennaghys liauyr ec Daphne jeh caggey son yn ynsagh as jeean mychione livrey yn ynsagh, as myr shoh ta caa da peiagh ennagh elley nish dy hroggal er ny undinyn lajer hug Bnr Edge er bun.

Ta Mnr Cannan gra dy vel shoh dy bunnidagh mychione fwirran goll er caghlaa, as cur reddyn er oaie. T'eh gra, ayns ymmodee ardjyn dy vel sleih fakin ny vees jeant ec fwirran, as ny keayrtyn dy vel feme er caghlaa as smooinaghtyn elley as feyshtyn currit stiagh ayn, as t'eh gra reesht dy vel job lajer er ve jeant ec Bnr Edge, lesh cur er bun ymmodee undinyn as livrey skeim son shickyrys er mieys, as dy vel ee er chur roee plan mainstyragh er Cashtal Rushen, as gollrish dy chooilley red elley, nish she traa mie dy yannoo caghlaa, dy chur stiagh ayn y smooinaghtyn oor shen as dy hroggal er yn undin jarrooagh t'er ve currit stiagh ayn.

Va Bnr Caine reiht dy ve Oltey yn Chiare as Feed son Garff 'sy vlein 2016 as ec y traa t'ayn t'ee ny Caairlagh jeh'n Voayrd Caghlaaee son Caghlaa Emshyraght. Eddyr 2016 as 2018 v'eh Roortaght ny Clienney.

Ren Bnr Edge clou fogrey as t'ee gra dy dooghyssagh dy vel ee mollit dy vel ee er jeet dy ve 'sy rolley vees gaase jeh shirveishee va pointit as eisht v'eh currit orroo irree ass nyn oik. T'ee gra dy vel ee wooishal Bnr Caine dy mie, agh dy vel ee smooinaghtyn dy vel pointeil ish nish, nagh vel agh shiaghtin ny ghaa neayr's v'ee pointit myr oltey politickagh y Rheynn Gastid Dellal as currym er-lheh urree son Keayrt er Ellan Vannin as Spoyrt Jeshaghtagh soilshaghey magh nagh vel cleeir plan er chor erbee ec Mnr Cannan son yn lught-reill echey.

Ta Bnr Edge gra son shickyrys dy vel ee toiggal yn oyr dy row ard linney ec Radio Vannin dy ghra dy row ee yn raad currit jee liorish Mnr Cannan, as nagh row ee coontey monney jeh shen er chor erbee tra honnick ee eh hoshiaght. Agh t'ee gra, bentyn da aa-chaghlaa strateishagh, dy vel ee jeeaghyn roee dy akin yn aa-chaghlaa shen, er yn oyr dy vel son shickyrys feme er. T'ee gra dy vel feme er leeideilys strateishagh son yn Ellan, dy chur-lesh yn Ellan er oaie. 

Ta Bnr Edge gra dy ren shoh taghyrt agh kiare ooryn as feed lurg jee ginsh da Mnr Cannan dy row ee geearree loayrt mychione yn aght ren yn Reiltys goaill ayns laue cooish yn Er Lhee Rosalind Ranson as cur fys veih cheusthie as tuarastyl liorish Richard Wright, Turneyr yn Ree.

Ta Bnr Edge gra dy row ynnyd jeant aarloo eck er cur fys veih cheusthie, as dy row ee feer chleeir 'syn ogrey eck, dy ren ee shickyr dy dooar ee shickyrys veih'n Ard Shirveishagh dy row yn ynnyd jeant aarloo eck as dy dooar ee shen ec jerrey yn shiaghtin roish shen, as eisht, my vees sleih jeeaghyn er taghyrtyn neayr's yn traa shen, t'ee gra dy row fys eck, dy dooyrt yn Ard Shirveishagh ree dy row eh er loayrt rish Bnr Caine Jeheiney, as dy row y post-l ecksh Jeheiney, myr shoh dy vel fys eck er paart jeh'n linney-hraa, as eisht dy ren ee cur post-l gys yn Ard Shirveishagh Jemayrt dy insh da dy ghra foddee dy beagh ish loayrt bentyn da'n tuarastyl liorish Turneyr y Ree Wright mychione yn aght ren y Reiltys cur-rish cooish Rosalind Ranson.

Ta Bnr Edge cur y feysht urree hene, daink eh myr yindys jee? as t'ee gra, er-lhee, dy row ymmodee obbraghyn cam er haghyrt 'sy chooylrey. T'ee gra dy vel ny reddyn t'ee er hoilshaghey magh ny fir chiart, as dy vel reddyn elley ta ny keayrtyn er jeet magh ass, nagh row ad. T'ee gra dy ren ee cur chaghteraght veih Coonceil ny Shirveishee gys yn jiass, as eisht dy vel ee jeeaghyn dy vel yn chooish shen er jeet back myr slane kiarkyl urree.

Ta Bnr Edge gra dy vel ee rieau er loayrt mychione onid as baghtallys as dy vel ee rieau er phohlldal yn Ard Shirveishagh, Mnr Cannan. T'ee cur y feysht urree hene, foddee ee freayll rish jannoo shen choud's ta shin goll er oaie – s'cosoylagh eh nagh jean ee, t'ee dy ghra.

---oooOooo---

As nish, yn chlaare argidoil, as y vreid tayrnit veih ec yn Shirveishagh Tashtee, yn Fer Lhee Alex Allinson. Rish kuse dy vleeantyn nish ta shiartanse dy olteynyn Tinvaal er chremmey yn aght va'n chlaare argidoil jeant, gyn cur caa daue cur stiagh y smooinaghtyn ocsyn aynjee, as nagh row fys currit daue moghey dy liooar dy yannoo briwnys urree roish my row feme oc ceau teiy ayns foayr ny noi eck. 

Ta'n Fer Lhee Allinson gra, er-lesh dy vel yn lught-reill shoh currit dy slane da livrey son pobble Ellan Vannin. T'eh gra dy vel y chlaare argidoil ayns rieughid cur yn argid son shen, as ny va jeant ec yn lught-reill, shen dy chur eab er sheeyney magh yn oardagh son y chlaare argidoil dy vel myn-phoyntyn y chlaare argidoil ry gheddyn ec olteynyn Tinvaal foddey ny s'moghey, dy vel ad lowit ny brieit dy heet gys yn Tashtey as loayrt mychione ny caghlaaghyn meer j'ee, as dy vel caa er-lheh oc ceau teiy urree.

As roish my vees shin goll trooid myn-phoyntyn y chlaare argidoil, ta ny cooishyn smoo dy vel bishaghey 'sy rate syrjey dy cheesh cheet stiagh, veih 20% gys 22%. Agh noi shen, ta bishaghey er jeet ayns ymmodee sorchyn dy chooney cadjin argidoil, as myr shen ta'n Ard Shirveishagh Cannan gra, bentyn da lughtyn-thie dy cadjin, lesh yrjaghey ayns cooney cadjin argidoil son paitchyn, ass shen dy bee ymmodee sleih, ta gobbraghey, ta mooie gobbraghey, cummal seose thieyn dellal, as dy vel ad feddyn bea dy ve doillee er coontey costyssyn son kiarail clienney, etc, dy bee ad smoo berchagh myr eiyrtys jeh'n chlaare argidoil shoh. 

T'eh goaill rish, er coontey yn aa-chaghlaa, er coontey baih argid ayns slaynt as kiarail y theay – as feme er baih yn argid shen, er yn oyr dy vel slaynt as kiarail y theay slane femoil dy bollagh as dy vel shirveish stiurit dy mie, co-oardrailit, vees goll er oaie slane femoil dy bollagh son traa ry heet yn Ellan. T'eh gra dy bee kuse dy leih gyn wheesh argid, agh cha nee liorish towse mooar tra ta sleih fakin ny earrooyn, as ny sodjey seose y slouree ta sleih goll, dy vel eiyrtys smoo ry gheddyn, as dy row eh er y lught-reill, agh dy row shoh claare argidoil va cormit bentyn da'n eiyrtys shen.

Ta Mnr Cannan gra dy bee ymmodee lughtyn-thie, er coontey ny va jeant ec yn Reiltys as ec yn Shirveishagh Tashtee lesh kuse jeh ny sorchyn shen dy chooney cadjin argidoil, dy chooney cadjin argidoil son paitchyn, smoo berchagh, as t'eh shirrey ve cleeir mychione shoh, dy vel shoh ny claare argidoil son dy chooilley pheiagh 'syn Ellan er yn oyr dy vel eh jeeraghey er ny ardyn kiart, bentyn da'n aggyrt vees gaase ayns slaynt as kiarail y theay, agh dy vel eh cooney neesht lesh ymmodee lughtyn-thie ta strepey ec y traa t'ayn er coontey y chostys bea.

As ta'n Shirveishagh Tashtee, yn Fer Lhee Allinson, gra nagh bee y bishaghey ayns yn rate dy cheesh cheet stiagh agh shallidagh. T'eh gra dy vel shoh eie t'ayns y Strateish er Keesh, bee goll er resooney magh ec Tinvaal y vee shoh cheet, dy chroo keesh son Kiarail Slaynt, 
dy gheddyn magh cre gollrish veagh shen, dy vel argid beayn ry gheddyn son yn shirveish claynt, as t'eh coardail rish feysht liorish Beth Espey dy vel eh plannal dy chur sheese y rate dy cheesh cheet stiagh reesht, dy vel shen yn eie echey.

Ta oltey politickagh yn Tashtey, as Oltey yn Chiare as Feed son Garff, Andrew Smith, gra dy vel eh dy beagh sleih booiagh lesh eeck beggan ny smoo ayns keeshyn my vees entreilys s'tappee ry gheddyn oc da fir lhee as da feeackleyryn. 

Ta Mnr Smith gra dy vel eh slane shickyr dy vel sleih coardail rish riojey ny caglieeyn son eeck keesh as y vishaghey jeh 2% dy ve faalit mygeayrt dy vel caa daue geddyn quaaltys lesh feeackleyr, dy vel caa daue fakin fer lhee ny s'leaie, dy voddym geddyn ny vondeishyn elley ta mee credjal lhisagh ve aym veih shirveish claynt y laa noa-emshiragh. T'eh gra nagh vel eh fakin oyr nagh beagh ad mayrney dy eeck beggan ny smoo.

Ta Oltey politickagh elley yn Tashtey, Bill Henderson, Oltey y Choonceil Slattyssagh, gra dy vel aggyrt vees bishaghey er shirveishyn theayagh as reaghyssyn dy chur tooilley argid faill da obbreeyn mastey ny doolaneyn fo'n Reiltys. T'eh gra dy vel y towse dy argid currit myr faill da obbreeyn 'sy cherroo theayagh er naase, as dy vel ny preayssyn er ymmodee shirveishyn er sheeyney magh as magh ayns kuse dy vleeantyn jeieanagh neesht, myr shoh dy vel preayssyn ayn veih dagh ard.

Ga dy daink bishaghey 'sy rate syrjey dy cheesh cheet stiagh, er-lesh yn Fer Lhee Allinson dy vel yn Ellan foast cohirreydagh tra ta sleih jeeaghyn er sleih as cheet stiagh meanagh oc cheet hoal, dy vel y varney eddyr ny t'ad geeck ayns keesh as urryssaght ashoonagh currit cooidjagh, ayns Ellan Vannion cosoyley y Reeriaght Unnaneysit, cheet dy ve ny s'cooney, agh liorish ny va jeant ec yn Reiltys ayns cur argid stiagh ayns Cooney Cadjin Argidoil son Paitchyn as ayns Kiarail Clienney neesht chyndaa shen mygeayrt, as neesht er-lesh dy vel feme er yn Reiltys jannoo shickyr, choud's ta'n Reiltys cur Ellan Vannin roish y vargey, dy vel eh jannoo eh myr mynjeig ooilley cooidjagh, nagh vel eh bentyn da keesh ynrican, agh mychione y stundayrt dy vea ayns shoh. 

Ta'n Fer Lhee Allinson gra dy vel eh bentyn da mieys ny shirveishyn theayagh, as er-lheh yn ynsagh as yn chiarail slaynt vees ry gheddyn ayns Ellan Vannin, as yn sauchys cochianglt rish shoh. T'eh gra dy vel shen yn oyr ta'n chlaare argidoil shoh jeeaghyn foddey ny s'lhea na bentyn da earroo 'syn ard linney mychione keesh, bentyn cha nee ynrican da shen nee cleayney sleih dy heet gys Ellan Vannin, agh smoo scanshoil, foddee, da shen nee freayll ad ayns shoh, as jannoo shickyr dy vel ny shirveishyn ry gheddyn ec ny cummaltee t'ayns shoh hannah.

---oooOooo---

Ta ard oaseir y heshaght cheirdey Unite cur eam er Mnr Cannan dy irree ass yn oik echey lurg yn chlaare argidoil. T'ee gra nagh vel olteynyn United coontey monney jeh ny vees jeant ec Mnr Cannan. 

Ta Bnr Halsall gra dy vel ee ny chaghter jeh obbreeyn 'sy cherroo chammah's preevaajagh as theayagh.T'ee cheet er Mnr Cannan ve ny hoie ayns shen as loayrt mychione reddyn dy ve jeant dy ve smoo fondagh, agh rish daa vlein dy lieh jeh'n traa echey, nagh vel eh eh foast er n'yannoo shen ren eh shirrey jannoo veih'n toshiaght, dy vel eh tannaghtyn lesh hurley burley mychione Plan yn Ellan. T'ee briaght cre'n aght foddee peiagh erbee goll er cleayney dy heet dys shoh tra ta Mnr Cannan er chroo tarmaynys ta moal, as nagh vel veg jeant echey, as nagh vel peiagh erbee cur coontey, as dy vel eh foast loayrt mychione ny t'eh plannal dy yannoo.

Ta Bnr Halsall gra dy vel ny shlee na 600 colught ynnydoil t'er ghooney er coontey y preays, as nagh vel Mnr Cannan er n'yannoo veg, myr shoh t'ee briaght cre'n fa t'eh gra dy vel y mair echey er y ghroin folley, agh nagh vel shen myr t'eh veih cheu y heshaght cheirdey as ny olteynyn eck. T'ee gra dy vel yn feysht mooar, shen cuin vees Mnr Cannan er chee girree ass myr Ard Shirveishagh.

Cheayll shin mychione Oltey yn Chiare as Feed son Connaghyn, Julie Edge, faagail yn oik eck myr Shirveishagh Ynsee, Spoyrt as Cultoor, as cha nee foddey er dy henney dy row yn raad currit da'n Oltey elley son Connaghyn, Rob Callister, ass yn oik echey myr Shirveishagh Slaynt as Kiarail y Theay. Nish, lurg da'n chumraag 'sy rheynn reihyssagh coayl yn oik eck, ta Mnr Callister gra dy vel eh shirrey barel ny cummaltee ayns Connaghyn vel ad shirrey vote nagh vel politickeyryn elley cur barrant ayns Mnr Cannan myr yn Ard Shirveishagh. 

Nish ta'n Oltey son Carbory, Balleychashtal as Malew, Tim Glover, shirrey barel cummaltee y rheynn reihyssagh echey y feysht cheddin, 'naght cheddin cumraag Mnr Glover 'syn ard, Jason Moorhouse. Ta Mnr Cannan shassoo er dy jean yn lught-reill echey tannaghtyn lesh cur-lesh yn Ellan er oaie rish yn daa vlein dy lieh shoh cheet neesht.

Ta Mnr Glover gra nagh vel eh ro anmagh son yn Ard Shirveishagh dy haghney vote nagh vel barrant aynsysn, agh dy vel feme ersyn goaill toshiaght er eaishtagh rish y theay. T'eh gra dy vel yn Ard Shirveishagh gra dy vel ooilley yn vusthaa ynrican ayns ny meanyn sheshoil, agh nagh vel shen yn aght. T'eh gra dy vel sleih sthappal eh dy reiltagh dy vriaght mychione y stayd, as bee vote nagh vel barrant aynsyn. T'eh gra nagh vel fys echey bee shen yn aght ny dyn foast, agh er-lesh dy vel feme er dy chooilley Oltey yn Chiare as Feed cooinaghtyn er, dyn y wooise da oik erbee t'oc, dy vel ad ayns shen myr chaghteryn y theay, as nagh vel y theay ec y traa t'ayn jeeaghyn dy ve maynrey er chor erbee.

Ta Mnr Glover gra dy vel eh goaill toshiaght er cleayney gys y cheu shen, lurg da geaishtagh rish sleih, agh er-lesh nagh vel eh ro anmagh son yn Ard Shirveishagh, vees currit dy mooar da Plan yn Ellan, as tra vees cremmey erbee jeh shen dy vel eh ry akin myr red jiooldagh, as dy jean y lught-reill freayll rish y phlan, as dy nee Reiltys eh lesh plan. T'eh gra dy vel feme er cur er dy chooilley pheiagh coardail, as cur-lesh ad 'syn un raad. 

Er-lesh Mnr Glover dy vel feme er yn Ard Shirveishagh sthappal as eaishtagh as eaishtagh – eaishtagh rish e chumraagyn, Olteynyn yn Chiare as Feed, as eaishtagh rish ny ta'n theay dy ghra, as eaishtagh rish ny ta'n Sheshaght Lught-Traghtee as ny sheshaghtyn keirdey dy ghra.
As eh cheet er yn Sheshaght Lught Traghtee as ny sheshaghtyn keirdey, t'eh gra dy vel ad bunnys gra yn red cheddin, nagh vel taghyrt agh feer an-vennick, as my vees shen yn aght, dy vel shen ginsh da dy vel reddyn aggair ayn. 

---oooOooo---

Bentyn da argid cheet stiagh, ta'n Shirveishagh Tashtee gra dy vel eh currit dy slane da bishaghey y faill sloo, ga nagh vel y ving ta reaghey y rate er chur roish moylley foast. Ta'n Fer Lhee Allinson er veeraghey dy row conaanteyder er ny phointeil yn shiaghtin shoh chaie dy ghoaill ayns laue sess jeh'n eiyrtys, lesh kione dy ve currit er yn obbyr shen cheusthie jeh shey shiaghteeyn. Ta'n ving er n'ghra roish nish nagh voddagh eh cur roish moylley son rate noa gyn cooilleeney obbyr dy yeeaghyn er yn eiyrtys jeh bishaghey y rate er colughtyn.

Ta'n Fer Lhee Allinson gra dy vel eh lane femoil dy vel y rate goll seose. T'eh gra, choud's dy vel eh feer vaynrey dy obbraghey rish y Ving dy chur eab er cooney lesh yn sur-smooinaghtyn eck, dy vel eshyn currit da dy slane dy vel bishaghey 'syn aill sloo as eisht ayns rieughid gobbraghey er yn aght dy jean mayd shen yn red cheddin as yn aill vioghee cheusthie jeh deanyn Plan yn Ellan as coipyn ec olteynyn Tinvaal.

---oooOooo---

As myr shoh, myn-phoyntyn y chlaare argidoil, as hoshiaght keeshyn. Son yn chied cheayrt neayr's y vlein argidoil 2010/11, ta bishaghey 'sy rate dy cheesh cheet stiagh. Mee Averil maghey, bee'n rate syrjey son Keesh Cheet Stiagh persoonagh goll seose veih 20% gys 22%.

Ta Lowanse Persoonagh seyr veih keesh ec dagh tackeyder vees £14,500 'sy vlein, as myr shen foddee cubbyl dy leih as ta sess cooidjagh jeant er yn argid cheet stiagh oc abyl dy chosney £29,000 roish my vees ad cheet dy ve reihalagh dy eeck keesh. 

Erskyn y Lowanse Persoonagh ta boandey dy argid cheet stiagh as ta keesh ry eeck ec yn rate sinshley. Ta'n boandey shen £6,500 ec dagh pheiagh, as ta rate 10% ry eeck er shen. Reesht son cubbylyn, shen dy ghra dy vel £13,000 ry chosney oc, lesh 10% ry eeck er y towse shen, agh er argid erbee erskyn y sym shen ooilley cooidjagh – shen dy ghra erskyn £21,000 son dagh peiagh, ny £42,000 son cubbyl ta goll er sessal cooidjagh, bee'n rate noa dy 22% ry eeck.

Ass yn argid vees cheet stiagh veih shoh, bee £20 millioon currit er-lheh son ymmyd yn Rheynn Slaynt as Kiarail y Theay. Ta'n Shirveishagh Tashtee, yn Fer Lhee Allinson, cheet er shoh myr 'keesh chaghlaaee', as dy vel eh treishteil cur er bun ny t'eh cheet er myr keesh y Hirveish Claynt Ashoonagh 'sy vlein argidoil 2025/26. 

Ta'n Fer Lhee Allinson loayrt neesht mychione Strateish er Keesh, as bee resoonaght mychione shen ayns Soie Tinvaal Mee Vayrt. Ta'n Strateish coyrlaghey cur er bun keesh er-lheh vleinoil son yn Chirveish Claynt Ashoonagh, yinnagh cheet stiagh ayns ynnyd jeh bishaghey ayns keesh cheet stiagh. Veagh feme er slattys noa dy yannoo shoh.

Sleih ta cosney argid trooid yn obbyr oc, t'ad geeck neesht Urryssaght Ashoonagh, vees goll stiagh 'sy Tashtey Urryssaght Ashoonagh, as magh ass shen ta pensionyn y steat as shiartanse dy chooney cadjin argidoil goll er eeck. Ta'n rate dy Urryssaght Ashoonagh croghey er y vrastyl, agh ooilley cooidjagh hig stiagh £271.7 millioon punt veih toyrtyssyn dy Urryssaght Ashoonagh 'sy vlein argidoil shoh cheet. 

Ta'n Shirveishagh Tashtee er voghraghey magh dy bee'n cagliagh sinshley roish my vees sleih geeck toyrtyssyn jeh Brastyl 1 dy Urryssaght Ashoonagh as yn cagliagh sinshley er vondeish son toyrtyssyn jeh Brastyl 4 er ny yrjaghey liorish 10% gys £160 per shiaghtin.

Bee'n cagliagh syrjey son toyrtyssyn Brastyl 1 as yn cagliagh syrjey er vondeish son toyrtyssyn Brastyl 4 er ny yrjaghey liorish 8.5% gys £938 per shiaghtin. 

Bee toyrtyssyn Brastyl 2 as Brastyl 3 er nyn yrjaghey liorish 8.5%, dy ve £6.20 son Brastyl 2 as £18.96 son Brastyl 3.

Nee'n skeim son laghyn seyrey veih toyrtyssyn Urryssaght Ashoonagh tannaghtyn ayn rish blein elley.

Shen keesh persoonagh, as son tackeyderyn co-chorpagh bee bishaghey er keeshyn son shiartanse dy vancyn as myn-chreckeyderyn mooarey veih 10% gys 15%, agh shen er coontey reillyn jeant liorish lughtyn-reill cooidjagh feiy ny cruinney. Hig eh stiagh son y vlein argidoil 2024/25 ynrican er-son bancyn as myn-chreckeyderyn as veagh y vondeish oc ayns aght elley ve reihalagh da keesh elley cheumooie jeh'n Ellan rere bree y Heshaght son Co-chooney as Lhiassaghey Argidoil, Pillar 2, Keesh Sloo Feiy'n Chruinney.

Bee keesh noa currit er bun dy vel colughtyn cosney argid ass goaill pedryl veih fo'n ghrunt 'syn Ellan ny 'sy vooir reillt echey geeck keesh jeh 20%.

Agh ta cooney cadjin argidoil ry gheddyn ec ymmodee sleih, as son y chooid smoo nee ad shoh bishaghey liorish 5.7% ny liorish 6.7%, vees freggyrtagh da eddyr yn rate yn Ayndagh Prios Kionnee 'sy Reeriaght Unnaneysit ny ayns Ellan Vannin, Mean Fouyir 2023. Agh nee sorchyn elley dy chooney cadjin  argidoil bishaghey liorish caghlaaghyn towse, myr shoh lhig dooin jeeaghyn nyn-drooid.

Cooney Cadjin Argidoil son Paitchyn: son yn chied phaitchey ny'n phaitchey ynrican hig bishaghey 5.7%; son y nah phaitchey as paitchyn lurg shen hig bishaghey mooar jeh 60.3%. Shen dy ghra dy bee lughtyn-thie as daa phaitchyn ayndaue cosney £12.05 elley 'sy chiaghtin, vees £626.60 'sy vlein. Lughtyn-thie as three paitchyn oc, nee ad cosney £22.60 elley 'sy chiaghtin, vees £1,175 'sy vlein. Ta sleih smooinaghtyn dy jean mysh 3,000 lught-thie as ta ny smoo na un phaitchey oc fakin bishaghey mooar ass ny rateyn noa dy Chooney Cadjin Argidoil son Paitchyn.

Hig bishaghey 5.7% ayns Lowanse Baghey lesh Anlheiltys, agh bee rate syrjey ry gheddyn jeh 6.7% er-nyn-son as ta doilleeid smoo oc gleashaghey.

Bee bishaghey ayns Lowanse son Shirveishagh Er jeh 5.7%, as jeh 6.7% 'sy Toyrtys son Kiarail Boandyrys.

Bee bishaghey 5.7% ayns Lowanse son Peiagh Faillt, son Cooney lesh Cheet Stiagh as son Lowanse Shirreyder Startey. Er-son Lowanse Shirreyder Startey, bee'n undin er ny vishaghey liorish 9.8% veih £61.05 'sy chiaghtin gys £57.03 son sleih ny saa na 25 blein dy eash; as veih £77 gys £84.55 'sy chiaghtin er nyn son ny shinney na 25 blein dy eash.

Hig bishaghey 6.7% ayns yn Lowanse son Kiaraileyderyn, as bee'n cagliagh syrjey er yn towse dy argid cheet stiagh lowit 'sy chiaghtin goll seose liorish 6.7% neesht.   

Shen yn aght neesht lesh Cooney Cadjin Argidoil son Neu-Ablid, lesh bishaghey 6.7% as cur seose y cagliagh syrjey er argid cheet stiagh lowit  'sy chiaghtin goll seose liorish 6.7%.

Lowanseyn son moiraghys, doltanys as ayraghys: nee adsyn ooilley bishaghey liorish 15%, lesh ny rateyn smoo bishaghey veih £210 'sy chiaghtin gys £241.50 'sy chiaghtin. Nee'n rate cadjin son moiraghys gyrjaghey veih £182.90 'sy chiaghtin gys £210.35. As hig bishaghey 7.1% 'syn eeckys son moiraghys, as bee sym gloutagh jeh £750 ry gheddyn. 

Er-son sleih t'er choayl oltey y lught-thie oc trooid baase, bee Eeckys dy Chooney lesh Coayl goll seose liorish 6.7%.

Nee Pension y Steat goll seose liorish 8.5%, as shen dy ghra dy bee £18.83 elley ry gheddyn 'sy chiaghtin, vees jannoo seose £979.16 elley 'sy vlein. Ta pension elley bentyn da Pension y Steat Croghey er Cheet Stiagh bishaghey liorish 6.7%.

Ec y traa t'ayn, ta'n Reiltys ceau £15,243 son dagh peiagh 'syn Ellan – mraane, deiney as paitchyn. 'Sy chlaare argidoil noa t'eh fo'n Reiltys ceau £16,343 son dagh peiagh t'ayn. Lhig dooin jeeaghyn er yn aght ta'n sym shen goll er brishey sheese.

Ta £4,863 dy ve ceaut er eeckyssyn liorish Shickyrys y Theay son reddyn gollrish Pension y Steat, Cooney lesh Argid Cheet Stiagh as Cooney Cadjin Argidoil son Paitchyn, as hed paart dy argid er-lheh ass yn Urryssaght Ashoonagh dy eeck son y Chirveish Claynt Ashoonagh.

Hed £4,311 son Shirveishyn Slaynt as Kiarail y Theay, as shen goaill stiagh £1,800 bentyn da Thie Lheiys Noble, £850 son Kiarail Bunnidagh, £812 son Shirveishyn Kiarail Sheshoil, £249 er oardrailyssyn as druggaghyn, as £312 er lheiys son surransee ass Mannin 'sy Reeriaght Unnaneysit.

Ta £1,806 goll er yn Ynsagh, vees goaill stiagh £118 son taillaghyn olloo-scoill.

Hed £523 son ny Meoiryn Shee, yn Shirveish Mooghey as Sauail, y pryssoon as ardyn elley jeh'n Rheynn Cooishyn Sthie.

Bee £282 cummal seose yn Rheynn Chymmyltaght, Bee as Eirinys, vees goaill stiagh yn Oik Dellal Cairagh as y Ving Cur Kied da Traaght Raaidey.

Ta £116 goll dy cheau (erskyn argid vees cheet stiagh) son Arraghey Theayagh as son ny Raaidyn Yiarn eiraght.

Bee £103 son Spoyrtyn, Soccar as Shirveishyn yn Aegid, vees goaill stiagh cur argid dy chummal seose loghanyn snaue ardjynagh.

As ta £47 goll er ceau er cultoor, vees goaill stiagh y Villa/Gaiety.

Va'n Tashtey son Caghlaa Emshyraght currit er bun 'sy vlein argidoil 2022/23 as va £25 millioon currit stiagh ayn. Va £11 millioon elley currit stiagh ayn 'sy vlein argidoil 2023/24, agh cha row argid elley currit stiagh ayn mleeaney. Ta foast £25.7 millioon punt er-mayrn 'sy Tashtey, agh cha nel enn er ve currit er ymmyd er-lheh jeh. Ta'n Tashtey aarloo dy chooney lesh Rheynnyn goaill ayns laue obbyr dy ve freggyrtagh rish deanyn y Reiltys dy ve carbon net zero liorish 2050. Agh ta £10 millioon er ve currit ry lhiattee son meeinaghey eiyrtyssyn caghlaa emshyraght as shaleeyn dy chaghlaa dy ve freggyrtagh rish.

Ayns ny queig bleeaney shoh cheet, oddys bunnys £275 millioon ve ceaut er shaleeyn bun-argidoil. She'n shalee smoo mleeaney dy gheddyn scoill ard noa ayns ynnyd jeh Scoill Ard Cashtal Rushen, lesh £3.2 millioon currit dy chur er y shalee goll ny s'tappee.

Bee fir choyrlee er-lheh pointit dy leeideil y shalee dy hroggal scoill ard noa ayns Balleychashtal. Bee ymmyd jeant jeh'n argid dy hur-smooinaghtyn er caaghyn bentyn da'n ynnyd  as aggyrtyn er seyraadyn ayns shen, cummaghyn son yn seyraad as lhiassaghey s'lhea 'syn ard jeh, as jannoo reen eh son y traa ry heet.

Va argid currit ry lhiattee 'sy chlaare argidoil son scoill noa 'sy vlein 2016. Ta oaseiryn gooley nish dy bee y scoill noa goll er troggal eddyr 2025 as 2028, as t'ad gooley dy bee seyraad spoyrt noa lesh loghan snaue dy ve jeant liorish 2030.

Ta'n Shirveishagh Tashtee, yn Fer Lhee Allinson gra dy vel yn Reiltys goll ny s'tappee lesh ny keimyn dy chiaddey y scoill noa, as dy vel eddyr-insh cleeir as loayrt as geaishtagh ris co-voodeeyssyn 'sy jiass yn chooish smoo scanshoil 'sy chalee shoh, as t'eh gra dy bee tooilley myn-phoyntyn currit roish y theay ayns ny meeaghyn shoh cheet.

Jerrey Geuree ren yn eear Hirveishagh Ynsee, Spoyrt as Cultoor, Julie Edge, cur roish ny v'ee cheet er myr 'plan mainstyragh cowredagh' son yn ynnyd, as ish gra dy row eh 'ashlish strateishagh' dy chur stiagh 'sy cheim dy chiaddey y shalee, agh cha row docamaidyn erbee clouit, er-lhimmey jeh 'jalloo sheiltynagh', as cha dod ee feeraghey yinnagh Loghan Snaue y Jiass tannaghtyn foshlit derrey va'n scoill noa lesh loghan snaue as shey lhoan ayn son ymmyd liorish y theay troggit.

Ren yn Rheynn Ynsee, Spoyrt as Cultoor feeraghey neesht dy beagh keimyn sodjey dy hroggal y scoill noa, croghey er kied Tinvaal.

Ren yn Tashtey feeraghey dy row £350,000 ry gheddyn dy chooney lesh ny loghanyn snaue ardjynagh.

Ta'n chlaare bun-argidoil ooilley cooidjagh son y vlein argidoil 2024/25 feeu £101.3 millioon punt, agh ta oaseiryn jerkal nagh bee agh £85 millioon punt jeh'n sym shen ceaut. Ta beggan ny sloo na £70 millioon er ve currit son cooishyn er-lheh 'sy chlaare argidoil mleeaney :
•    £10 millioon punt son meeinaghey eiyrtyssyn jeh caghlaa emshyraght as shaleeyn dy chaghlaa dy ve aarloo son caghlaa emshyraght;
•    £6 millioon dy hareaghey as jannoo ass y noa ny raaidyn, lesh £1.15 millioon ry gheddyn son cummal seose strughtooragh;
•    £2.25 millioon son obbraghyn da ny raaidyn yiarn eiraght;
•    £1.5 millioon punt son obbraghyn ec Purt Aer Ellan Vannin;
•    £678,000 son lhiassaghey Claare Eddyr-Insh yn Rheynn Cooishyn Sthie; as
•    £600,000 dy hareaghey Caardee Lhong Rhumsaa.

Ta Eiraght Ashoonagh Vannin er n'gheddyn bishaghey 5% 'sy toyrtys echey, dy vel eh nish £5,040,000 'sy vlein. Ta beggan ny smoo na £1 millioon er ve currit son y nah cheim jeh obbraghyn dy charraghey Queeyl Vooar Laksey. Ta Coardail er Myn-Vun-Argid neesht son Eiraght Ashoonagh Vannin, lesh £200,000 son yn cheshaght ayns aght cadjin, £200,000 son ny troggalyn fo'n churrym echey, as £124,000 son yn choarys coontysseyrys echey as son fir choyrlee.

More from Manx Gaelic